„baby pruskie”

Materiał/technika: rzeźba reliefowa w granicie

Wymiary: od 1,1m do 1.6 m

Obiekt:

Cztery rzeźby kamienne umieszczone są przy siedzibie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, od strony Długiego Pobrzeża. Są to wczesnośredniowieczne posągi antropomorficzne przeniesione do kolekcji Muzeum z terenów zamieszkiwanych niegdyś przez plemiona pruskie. Samo określenie „baba” nie odnosi się do płci czy wieku, ale jest terminem zapożyczonym z języków kultur stepowych, gdzie oznacza przodka i termin ten przyjął się w terminologii historyczno-archeologicznej na określenie tego typu posągów.

Mimo wielu badań, nie istnieje żadna potwierdzona teoria na temat dokładnego wieku i przeznaczenia tych form, co wynika z braku źródeł pisanych oraz z braku pierwotnego kontekstu znalezisk. W literaturze tematu opisano 21 „bab pruskich”, jednak w ostatnich latach 8 z nich zostało uznane za formy już nowożytne. Datowanie pozostałych określa się bardzo szeroko – od VIII wieku do XIII wieku n.e.

Funkcja i przeznaczenie posągów jest także kwestią sporną i choć większość badaczy przychyla się do ich ogólnej interpretacji związanej ze sferą sacrum, to szczegółowe teorie się różnią: Wolfgang La Baume uważał je za posągi grobowe, Jerzy Okulicz-Kozaryn twierdził z kolei, że były to rzeźby upamiętniające zmarłych wojowników lub kapłanów. Przedstawiono także hipotezę, że mogły być to lokalne formy pomników pokutnych oraz koncepcję, że „baby pruskie” powstały jako wyobrażenie zachodniobałtyjskich bóstw. Mogły też pełnić funkcję kamieni granicznych – choć ten pomysł wynika z tego, że posągi były znajdowane najczęściej na granicznych terenach, gdzie miejscowa ludność umieszczała je wtórnie, w myśl ludowych przekonań o pogańskich posągach. Istnieje także prawdopodobna teoria archeologa i historyka Jerzego Marka Łapo, który sugeruje, że „baby pruskie” to tak naprawdę wizerunki Prusów, tworzone i używane przez Krzyżaków w turniejach rycerskich lub jako prześmiewczy stereotyp służący do walki z pogaństwem na terenach plemion pruskich. Z kolei tradycja w lokalnym folklorze uznaje rzeźby za zaklęte w kamieniu postacie, które odbywają pokutę za grzechy.

Wszystkie 4 „baby” nad Motławą pochodzą z okolic Iławy i przedstawiają w sposób schematyczny mężczyzn (wszystkie znane „baby” to wizerunki mężczyzn) z rytymi atrybutami i elementami stroju w płaskim reliefie. Do tworzenia tego typu posągów wykorzystywano naturalne podłużne kształty bloków granitu lub tonalitu. Poszczególne „baby” to:

– Baba z Gałdowa/Jędrychowa: znaleziona na pograniczu tych wsi, pełniła funkcję słupa granicznego, pojawia się też w dokumentach krzyżackich – w 1401 roku antropomorficzny głaz został opisany jako  Święty Kamień (heiligen Stein). Wysokość rzeźby to kilkadziesiąt centymetrów, pierwotnie mogła być dużo wyższa. Widoczny jest zarys ręki trzymającej miecz lub laskę oraz rogu do picia;

– Baba ze styku granic trzech miejscowości Susz, Rożnowo i Bronowo, o skorodowanej powierzchni. Widoczne są dobrze zarysowane zgięte ręce, powyżej nich róg do picia, zaznaczono także nos, oczy i usta, a szpiczasto uformowana głowa sugeruje hełm stożkowy;

– Baba z Susza/Nipkowia: w lokalnym folklorze była nazywana Mnichem. Dobrze widoczne są szczegóły twarzy i broda oraz zarys rąk, jedna z nich trzyma róg, przez drugą przewieszony jest miecz;

– Baba z Mózgowa: posiada najwięcej szczegółów wykonanych w płaskim reliefie w czerwonym granicie. Zauważyć można szczegóły twarzy, ręce, róg do picia i buławę, a także naszyjnik, włócznię z grotem, miecz oraz postać w geście modlitewnym z boku figury. Z tyłu okrągły relief sugeruje tarczę. Jak pisze dr Jerzy Łapo, „Rzeźba nazywana była Bluźniercą (Gotteslästerer) lub Bluźniercą z Mózgowa (Gotteslästerer aus Mosgau). W świetle podań ludowych był to bogaty posiadacz ziemski, który rozzłościł się na Pana Boga za deszcz w trakcie żniw. W napadzie szału zaczął strzelać w niebo z rewolweru, czym wywołał burzę. Został trafiony piorunem i skamieniał, tak, że tylko mógł mrugać oczami „jak ze szkła”. Żona nieszczęśnika pytała w liście cesarza, co ma zrobić z zamienionym w kamień mężem. Władca polecił jego pochowanie, ale w żaden sposób posągu nie udawało się zakopać. Wywożony z pola w cudowny sposób wracał na swoje miejsce. Cesarz nie zgodził się na otoczenie rzeźby płotkiem, żeby można ją było traktować jako pomnik, bowiem temu, kto bluźnił wobec Pana Boga nie należy się podziw. Posąg pozostawiono więc w polu jako przestrogę”.

Miejsce:

Wszystkie 4 figury w latach 1887-1889 zostały przeniesione z wcześniejszych lokalizacji do Gdańska za sprawą Hugona Conwentza, dyrektora Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego. Stanęły one w przednim ogrodzie ówczesnego muzeum przy ul. Rzeźnickiej. Na Długie Pobrzeże, teren Muzeum Archeologicznego, trafiły ostatecznie w 1963 roku, rok po tym, jak Muzeum stało się samodzielną instytucją. Wcześniej, w latach 1953-1961 zbiory archeologiczne były eksponowane w dziale archeologii w ówczesnym Muzeum Pomorskim w Gdańsku. Od 1 stycznia 1962 główna siedziba MAG znajduje się w zabytkowym budynku przy ulicy Mariackiej 25/26, gdzie przed wojną mieścił się Dom Towarzystwa Przyrodniczego.

Nota o autorze: nieznany

Stan obiektu: brak uwag

Właściciel/opiekun: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

Autor wpisu: Kora Kowalska