Pomnik Obrońców Wybrzeża

Technika:  rzeźba w jasnoszarym granicie, żelbetowa konstrukcja fundamentu pomnika

Wymiary: monument: wysokość 25 m, szerokość obelisku ca 9 m , waga pomnika: 1150 t, wysokość kopca: 22,5 m, średnica ca 20 m

Obiekt: Pomnik Obrońców Wybrzeża wraz z założeniem urbanistycznym wokół niego powstał, aby upamiętnić obronę Wojskowej Składnicy Tranzytowej w Wolnym Mieście Gdańsku od 1 do 7 września 1939 r. Bohaterska walka żołnierzy polskich z mającymi  znaczną przewagę siłami niemieckimi uważana jest za symboliczny początek II wojny światowej.

Decyzja o tym, aby taki monument zrealizować na Westerplatte, została podjęta na początku lat 60.  XX wieku przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Wcześniej z inicjatywy samych żołnierzy w miejscu zniszczonej wartowni nr 5 urządzono symboliczny cmentarz z tablicą upamiętniającą poległych. Konkurs na realizację pomnika rozpisano w 1963 r. Wygrał go zespół w składzie: architekt Adam Haupt, który opracował układ urbanistyczny terenu oraz rzeźbiarze Franciszek Duszeńko i Henryk Kitowski, którzy stworzyli formę pomnika czyli centralną część całego projektu.

Budowę rozpoczęto w 1964 r., a odsłonięcie monumentu odbyło się w 9 października 1966 r. Do zespołu rzeźbiarskiego, poza Duszeńką i Kitowskim, należeli Zbigniew Erszkowski, Czesław Gajda, Józef Galica, Stanisław Radwański, Piotr Solecki i Zbigniew Zabrocki. Podczas projektowania założenia urbanistycznego Adam Haupt musiał uwzględnić dwie niezwykle istotne kwestie. Przede wszystkim dawnemu terenowi wojskowemu należało nadać funkcję pomnika, mając  jednocześnie na uwadze, że projektowana przestrzeń ma się stać popularnym miejscem turystycznym.

Głównym elementem kompozycji na Westerplatte jest monumentalny pomnik ustawiony na kopcu o średnicy 20 metrów i wysokości 22,5 metra. Projektanci usypali kopiec z ziemi wydobytej podczas poszerzania kanału portowego. Taki zabieg podwyższenia terenu pozwolił na natychmiastowe uzyskanie centrum kompozycji i stworzenie idealnego miejsca na pomnik. Na szczycie stanęła rzeźba o wysokości 25 metrów. Złożona jest z 236 jasnoszarych granitowych bloków przywiezionych z kamieniołomów w Strzegomiu i Borowie. Monument został wzniesiony na żelbetowej konstrukcji fundamentowej, którą ukryto w kopcu. Jej nieregularny kształt ma w zamyśle projektantów nasuwać skojarzenia z wbitym w ziemię wyszczerbionym bagnetem lub mieczem ze strzaskaną gardą.

Formalna kompozycja pomnika dzieli się na trzy części: dolną, środkową i górną. W dolnej partii znalazły się odniesienia do wydarzeń związanych z obroną polskiego Wybrzeża w 1939 r. Symbolizuje to płaskorzeźba przedstawiająca postacie poległych i rannych obrońców, a także nazwy miejsc walk w obronie polskiego Wybrzeża: Hel, Oksywie, Westerplatte, Poczta Gdańska (tu  popełniono błąd, ponieważ poprawna nazwa powinna brzmieć: Poczta Polska w Gdańsku), Kosynierzy Gdyni. Cześć środkowa pomnika upamiętnia wysiłek wojenny Polaków na morzach i są tu umieszczone nazwy akwenów i miejsc bitew morskich II wojny światowej z udziałem polskich marynarzy: La Manche, Dunkierka, Morze Śródziemne, Atlantyk, Narvik, Murmańsk oraz napis „Tym, co na morzu”. Górna część pomnika symbolizuje walki wyzwoleńcze połączonych wojsk radzieckich i polskich. Są tu dwie półpostaci marynarza i żołnierza pod bronią oraz napisy: Lenino, Studzianki, Kołobrzeg, „Chwała Wyzwolicielom” i data wyzwolenia Gdańska – 30 III 1945.

Adam Haupt w swoim projekcie założenia urbanistycznego planował budowę także pawilonu muzealnego, ale nie udało się tego pomysłu zrealizować. Powstało natomiast u podnóża pomnika, na kamiennej platformie, siedem zniczy wykonanych w formie metalowych walców, które symbolizują siedem dni obrony Westerplatte. Kolejnym elementem uzupełniającym pomnik jest napis „Nigdy więcej wojny”, który znajduje się na przedprożu kopca. Napis  umieszczono na pionowej siatce. Zamontowano na niej wycięte z metalu litery o wysokości ok. 1,5-2 metrów, które tworzą hasło  o długości ok. 50-60 metrów.

Miejsce:

Upamiętniający obronę półwyspu Westerplatte pomnik znajduje się na rozległym terenie stanowiącym dawniej obszar wojskowy. W latach 20. XX wieku istniała tam Wojskowa Składnica Tranzytowa, czyli miejsce przeładunku broni i amunicji. Natomiast pod koniec lat 30. na Westerplatte wybudowano cztery wartownie. Do dnia dzisiejszego zachowane wojskowe zabudowania w tym trzy wartownie, schron, magazyny amunicyjne, wieżę dalmierza – można zwiedzać dzięki sieci alejek. W wartowni nr 1 znajduje się Izba Pamięci, Oddział Muzeum Gdańska.

Półwysep Westerplatte znajduje się w północno-wschodniej części Gdańska w dzielnicy Przeróbka, między Zatoką Gdańską a zakolem Martwej Wisły, tzw. Zakrętem Pięciu Gwizdków.

Informacje o autorach:

Adam Haupt – ur. w 1920 r. w Krakowie, zm. w 2006 r. w Sopocie. Architekt, w latach 1962 – 1965 rektor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku (obecnie Akademii Sztuk Pięknych). Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, a następnie Politechniki Krakowskiej. Był też studentem Wydziału Malarstwa ASP w Krakowie. Dyplom na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej uzyskał w 1946 r. Będąc profesorem w gdańskiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w latach 1947 – 1998 kierował pracowniami: Projektowania Okrętów i Form Przemysłowych oraz Podstaw Projektowania Wzornictwa Przemysłowego. Jest autorem projektu cmentarza Żołnierzy Francuskich w Gdańsku, pomnika Stanisława Staszica w Pile, współautorem pomnika Ofiar Obozu Zagłady w Treblince (wspólnie z Franciszkiem Duszeńką i Franciszkiem Strynkiewiczem).

Franciszek Duszeńko – ur. w 1925 r. w Gródku Jagiellońskim koło Lwowa, zm. w 2008 r. w Gdańsku. Rzeźbiarz, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku (obecnie Akademia Sztuk Pięknych) i jej rektor w latach 1981-1987. Więzień niemieckich obozów koncentracyjnych. Studiował w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych we Lwowie u rof.. Mariana Wnuka. Po wojnie kontynuował studia w Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Sopocie (obecnie ASP w Gdańsku), uzyskując dyplom w 1952 r . W roku 1950 rozpoczął pracę pedagogiczną w PWSSP w Gdańsku, gdzie prowadził Pracownię Rzeźby na Wydziale Rzeźby. W latach 1952–1962 brał udział w odbudowie Gdańska wraz z prof. Stanisławem Horno-Popławskim, prof. Alfredem Wiśniewskim i prof. Adamem Smolaną. Jest autorem m.in. kobiecych sfinksów na słupkach przed schodami kamienicy przy Długim Targu 8, rycerzy na kamienicy przy Długim Targu 40, portalu kamienicy przy ul. Ogarnej 99. Autor i współautor pomników: Ofiar Obozu Zagłady w Treblince (wspólnie z Adamem Hauptem i Franciszkiem Strynkiewiczem), Polskich Artylerzystów w Toruniu i  Marii Konopnickiej w Gdańsku oraz projektu i elementów wystroju plastycznego kościoła św. Józefa w Gdyni-Leszczynkach. W latach 1986—987 przygotował projekt rewitalizacji miejsca pamięci narodowej Westerplatte.

Henryk Kitowski – ur. w 1937 r. w Gdyni. Architekt, pedagog w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Gdańsku (obecnie Akademia Sztuk Pięknych). Studiował w P W S S P w Gdańsku, gdzie uzyskał dyplom w 1961 r. na Wydziale Architektury. W latach 1961-2003 pracował w gdańskiej uczelni w Katedrze Projektowania Wstępnego i Katedrze Projektowania Architektury Wnętrz.

Stan obiektu: dobry

Właściciel/opiekun: Gdański Zarząd Dróg i Zieleni (nadzór merytoryczny: Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków,  Muzeum II Wojny Światowej). Cały teren wraz pomnikiem i obiektami Wojskowej Składnicy Tranzytowej został uznany za pomnik historii Pole Bitwy na Westerplatte, a 17 maja 2001 r. decyzją Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków  został wpisany do rejestru zabytków pod nr A1219.

Autor wpisu: Dorota Kucharczyk